' ਸੁਖਦੇਵ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ' ਵਾਲਾ ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਖਦੇਵ

                                               
               ਡਾ ਤੇਜਿੰਦਰ ਵਿਰਲੀ 946479400          
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਿਗਰੀ ਯਾਰ, ਕਾਲਜ ਦਾ ਸਹਿਪਾਠੀ, ਜਥੇਬੰਦਕ ਆਗੂ ਸੁਖਦੇਵ ਆਪਣੀ ਸਹਾਦਤ ਨਾਲ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਮਹਾਨ ਜੋਧੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਹਿਚਾਣ ਵੀ ਕਦੇ ਉੱਭਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੇਵਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਭਾਂਵੇ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਸਵਾਮੀ ਵੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਹਿਰ ਆਗੂ, ਲੇਖਕ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਸ਼ਹੀਦੇ ਆਜ਼ਮ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਦੋਵੇ ਹੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਕੇਵਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਦਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋ ਨਾਮ ਪੋਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿਚ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਨ ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ। ਸੁਖਦੇਵ ਕੇਵਲ ਫ਼ਾਸੀ ਦਾ ਹੀ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਉਨ•ਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਨੇ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਸੁਪਨੇ ਸਿਰਜੇ ਸਨ। ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਚੁਣਿਆਂ ਸੀ। ਉਸੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਨੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ।
  ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਲਗਭਗ 250 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਬੁਲ (ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ) ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਆਏ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਫਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਲਾਹੌਰ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਰਾਵਲ ਪਿੰਡੀ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ , ਕੁਝ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਵਸ ਗਏ। ਇਨ•ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ 70 -80 ਪਰਿਵਾਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆਣ ਵਸੇ। ਅਮਰ ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਪੁਰਖੇ ਉਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਿਲ•ੇ ਨੌਘਰੇ ਵਿਚ ਆਣ ਵਸੇ ਸਨ । ਇਥੇ ਵਸੇ ਲਾਲਾ ਗਿਰਦਾਰੀ ਲਾਲ ਥਾਪਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ ਸਾਵਨਮਲ, ਬਾਂਕਾਮਲ ਤੇ ਬਿੰਦਰਮਲ। ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੁੱਤਰ ਬਿੰਦਰਮਲ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਲਾਲ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਰੱਲੀ ਦੇਵੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਨੌਘਰਾ ( ਲੁਧਿਆਣਾ ) ਵਿਖੇ 15 ਮਈ 1907 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਵਜੰਮੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਲਾਇਲਪੁਰ ਆਣ ਵਸੇ। ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਤਿੰਨ ਵਰਿ•ਆਂ ਦੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਲਾਲ ਜੀ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਏ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਦ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਮਥਰਾ ਦਾਸ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਮਸੀਬਤਾਂ ਮਾਰੀ ਮਾਂ ਉੱਪਰ ਦੋਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਅਚਾਨਕ ਆ ਪਈ ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਤਾਇਆ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਚਿੰਤ ਰਾਮ ਥਾਪਰ ਨੇ ਇਸ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਮੋਢਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਆਪ ਇਕ ਸੱਚਾ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ,ਖਾੜਕੂ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਕਾਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਸੀ ਤੇ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕ ਸੀ। ਜਿਨ•ਾਂ ਤੋਂ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਬਕ ਮਿਲਿਆ।
   ਬਾਪ ਦੀ ਬੇਵਕਤੀ ਮੌਤ ਤੇ ਮਾਂ ਦੇ ਲਾਡ ਪਿਆਰ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਬੁਹਤ ਜਿੱਦੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਬੁਹਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਆਤਸ਼ਬਾਜੀ ਖਰੀਦੇ ਸਨ ਉਦੋ ਉਹ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਰੀਦ ਕੇ ਘਰ ਲੈ ਆਉਦਾ। ਉਹ ਲੱਛਮੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ। ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਝਾਂਸੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਹੌਸਲੇ, ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦਾ '' ਮਾਂ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਬਹਾਦਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨਾਲ ਲ਼ੜ•ਾਂਗਾ''।
                ਜਿਸ ਵਰੇ• ਸੁਖਦੇਵ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਉਸ ਵਰੇ• ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵਾਂ ਐਕਟ ਬਣਿਆ ਉਸ ਐਕਟ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਕਾਲੋਨੀਅਲ ਐਕਟ ਕਿਸਾਨਾ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਾਇਦਾਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕੇਵਲ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਵੱਸ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕਾਨਾ ਹੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਹਰ ਪਾਸਿਓ ਹੀ ਰੱਜ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਕਿਉਕਿ ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸਾਨ ਜਮੀਨ Àੁੱਪਰ ਖੇਤੀ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਮਕਾਨ ਬਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਦਰੱਖਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੱਟ ਸਕਦਾ । ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਬੀਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਉਲੱਗਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜਮੀਨ ਜਪਤ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੀ ਤੇ ਵੱਡਾ ਹੋਕੇ ਉਹ ਇਸੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਅਹਿਮ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ।    
13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਦੀ ਜਲਿ•ਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਘਰ ਆਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਲਾਮੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਲੂਟ ਮਾਰਨਾ ਹੈ, ਭਾਵੇ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵੀ ਕਿਊ ਨਾ ਛੱਡਣਾ ਲਵੇ। ਜਲਿ•ਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਦ ਜਦ ਤੱਕ ਮਾਰਸ਼ਲ ਲਾਅ ਲੱਗਾ ਰਿਹਾ ਜਿੱਦੀ ਸੁਖਦੇਵ ਸਕੂਲ ਨਾ ਗਿਆ। ਤੇ ਮਾਂ ਵੀ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਨਾ ਭੇਜ ਸਕੀ। ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਾਇਦ ਉਦੋਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਜਿੱਦ ਅਜੇ ਹੋਰ ਮੋੜ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
   ਸ਼ਹੀਦ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਯੁੱਧ ਸਾਥੀ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, '' ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਰਾਦੇ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ। ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ''। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਤਭੇਦ ਸਮੇਂ ਬੜਾ ਨਿਰਭੈਅ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਭਾਂਵੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ। ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾਂ ਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵੀ ਉਹ ਬੜਾ ਬੇਬਾਕ ਹੋਕੇ ਬੋਲਦਾ ਤੇ ਲਿਖਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
1922 ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਇਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਸਮਾਨ ਤਾਇਆ ਚਿੰਤ ਰਾਮ ਅੰਬਾਲਾ ਦੀ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਕੈਦ ਸੀ। ਮਾਂ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਤੇ ਚਚਰੇ ਭਰਾ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਕਾਲਜਾ ਦਾ ਬਾਇਕਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਦਾਖਲਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਲਜ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਭਰਭੂਰ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਣ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ, ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਵਰੇ• ਜਨਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਇਕੋ ਥਾਂ ਇਕੱਠੇ ਵੀ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਯਾਰੀ ਪੈ ਗਈ। ਕਿਉਕਿ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰਕ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਸਨ। ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵੀ ਇਕੋ ਹੀ ਸੀ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਖਣਾ। ਨਾਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਰਲ਼ਕੇ ਐਚ. ਆਰ.ਏ. ( ਗੁਪਤ ਸੰਗਨਨ ) ਦਾ ਪਰਚਾ ਵੀ ਛਾਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ।
 ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਜੀ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸਿਲਸਲੇ ਵਿਚ ਕਾਲੇਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਤੇ ਅਚਾਰੀਆ ਜੁਗਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਜੈ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਲੰਕਾਰ ਜੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਪੋਫੈਸਰ ਜੈ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਲੰਕਾਰ ਜੀ ਦਾ ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਪ੍ਰੋ. ਜੈ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਵਲੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ ਇਨ•ਾਂ ਹੋਣ ਹਾਰ  ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਵਾਹ ਪੜ•ਨ ਪੜਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਇਆ। ਸਲੇਬਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਸ਼ਵ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, ਇਤਿਹਾਸ, ਤੇ ਸਮਾਜ ਸਾਸ਼ਤਰ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਪੜਿ•ਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ 1857 ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਤੇ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਤਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ• ਲਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਕਸ, ਗੋਰਕੀ, ਏਜ਼ਲ, ਉਮਰ ਖਿਆਮ, ਆਸਕਰ ਵਾਈਲਡ, ਦਸਤੋਵਸਕੀ, ਟਾਲਸਟਾਏ ਉਸ ਦੇ ਪਸੰਦੀ ਦੇ ਚਿੰਤਕ ਸਨ,  ਰੂਸ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰਾਜਸੀ ਘਟਨਾ ਸੀ। ਜੋਂ ਉਸ ਲਈ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਦਰਸ਼ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਲਈ ਲੜ•ਦਾ ਅੰਤ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਂਮ ਪੀ ਗਿਆ।
         ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਦੰਦ ਕਥਾ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਚਸੱਤ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝੋਲਾ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਸੁਖਦੇਵ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗਿਆ ਤੇ ਆਉਣ ਸਮੇਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਝੋਲਾ ਘਰ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ। ਮਾਂ ਨੇ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਝੋਲਾ ਫੋਲ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਈ। ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪਿਸਤੌਲ ਤੇ ਕੁਝ ਕਾਰਤੂਸ ਸਨ ਇਨ•ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਮੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ। ਮਾਂ ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਈ ਉਸ ਨੇ ਲਾਲਾ ਚਿੰਤ ਰਾਮ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਦਿੰਦੇ ਬੋਲੇ,'' ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਅੱਜ ਕੱਲ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੀਂ।'' ਇਹ ਉਨ•ਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸੁਖਦੇਵ 'ਸ਼ੀਸ਼ ਮਹਿਲ ਬੋਰਡਿੰਗ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਬਆਦ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਮਥਰਾ ਦਾਸ ਥਾਪਰ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮੀ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਮਕਾਨ ਕਰਾਏ ਤੇ ਲੈਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ•ਦਿਆਂ ਹੀ ਇਕ ਕਮਰਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਨਾਲਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਕਮਰਾ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਅੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਯਸ਼ਪਾਲ, ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਕਸਰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ। ਰਾਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸੁਖਦੇਵ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠੀ ਖਾਂਦੇ ਕਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਸੁਖਦੇਵ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂ ਆਉਂਦਾ ਸਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਸ਼ੀਸ ਮਹਿਲ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਛਡਵਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਦਿ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਉਪਰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੀ ਨਿੱਕੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਨਾਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
           ਇਕ ਵਾਰ ਸੁਖਦੇਵ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਲਾਇਲਪੁਰ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਚਲਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਚੜ• ਗਿਆ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਸ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਛੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿੱਧਰੇ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਕੈਦੀਆਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਇਸ ਲਈ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਸੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਕੁੱਟਿਆ ਪਰ ਉਹ ਖਾਮੋਸ਼ ਹੀ ਰਿਹਾ ਅੰਤ ਸਾਂਗਲਹਿਲ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਗੱਡੀ ਰੁੱਕੀ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਛੱਡਿਆ । ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਲੈ ਸਕਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਤੇ ਤੁਰੇ ਹਾਂ ਉਸ ਰਸਤੇ ਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੁੱਟ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕੇ ਨਹੀਂ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਕਿਹਾ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੁੱਟ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।
   1926 ਵਿਚ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਗਠਨ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ, ਯਸ਼ਪਾਲ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਸਭਾ ਦਾ ਸਹੀਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਦਿਮਾਗ ਸੁਖਦੇਵ ਹੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਜਥੇਬੰਧੀ ਰੂਪੋਸ਼ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਲ ਦਾ ਇਕ ਜਨਤਕ ਮੰਚ ਸੀ। ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਸਕੱਤਰ। ਇਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਸੂਝ ਦਾ ਸਬੂਤ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਤਾਕਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਸੀ, ਉਸ ਦਾ ਸਖਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਪਾਸੰਦ ਹੋਣਾ। ਉਹ ਆਪ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੰਦੇ ਜੇ ਕੋਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਤੂਫਾਨ ਖ਼ੜ•ਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਕਮਾਂਡਰ ਦੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਹਿਣ ਤੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਕੱਫਣ ਬੰਨ ਕੇ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੁਖਦੇਵ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।  ਜਥੇਬੰਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਲਾਇਨ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਫਲਸਫੇ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਜਾਦੀ ਦੀ ਲੜ•ਾਈ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲੜ•ਾਈ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਚਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਲਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਤ ਸੈਨਾ ਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਰੂਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਆਪ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਅੰਤਰ ਕਰਨ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾਂ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਅੱਤਵਾਦੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬਣਿਆਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਾਕੋਰੀ ਦੇ ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਂਡ ਨਾਂ ਕਹਿ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਾਰਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਜਤਨਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਬਣ ਸਕਿਆ, ਭਾਵੇ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਟੁਕੜਬੋਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਹਿਕੇ ਭੰਡਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
  8 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਫਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਸੁਖਦੇਵ ਹੀ ਸਨ ਜੋ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ੋਸਲਿਸਟਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਹਾਮੀ ਸਨ। ਇਸ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਤੋਂ ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ, ਬ੍ਰਹਮ ਦੱਤ ਮਿਸ਼ਰਾ, ਜੈ ਦੇਵ, ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਪਾਂਡੇ, ਬਿਹਾਰ ਤੋਂ ਫਇੰਦਰ ਨਾਥ ਘੋਸ਼ ਤੇ ਮਨੋਹਨ ਬੈਨਰਜੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇਸੇ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਜਥੇਬੰਧੀ ਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸੰਘ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਪਾਰਟੀ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਵਿਲੇਜ਼ਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਜਥੇਬੰਧਕ ਆਗੂ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।
3 ਫਰਬਰੀ 1928 ਨੂੰ ਜਦੋ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਿਉ ਜਿਉ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਆਪਣੀ ਮੰਜਲ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਿਉਂ ਤਿÀੁਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਖੂਨ ਖੌਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਾਤ ਮਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਲੱਗੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਾਰਗ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉੱਥੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ।
  ਜਦੋ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚੋ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਣਾ ਸੀ ਉਸ ਵਕਤ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚਨੌਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੰਸ ਰਾਜ ਵੋਹਰਾ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ''ਪੰਡਤ ਜੀ(ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ) ਤੇ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਜੀ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਇਹ ਭੈਣ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੇਵਕ ਸ਼ਿਵ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਗੋਦ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

  ਅਸੈਬਲੀ ਵਿਚ ਬੰਬ ਸਿੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਇਕੱਲੇ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੀ ਭਾਰੂ ਰਿਹਾ ਜਿਹੜਾ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਬ ਸਿੱਟਣ ਦੀ ਡੀਊਟੀ 'ਤੇ ਨਹੀ ਸੀ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿਉਕਿ ਸਾਂਡਰਸ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੀ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਡੀਊਟੀ ਹੀ ਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੀ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਵਧੇਰੇ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਤਾਹਨੇ ਬਾਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਵਿਚ ਆਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਮੀਟਿੰਗ ਕਰਨ 'ਤੇ ਫੈਸਲਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਮੈਂਬਰ ਖੁੱਸ਼ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਗੋਂ ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਚੰਦਰ ਸੇਖਰ ਸਖਤ ਨਰਾਜ ਸਨ ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਆਪਸੀ ਜਿੱਦ 'ਤੇ ਸਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਹੀ ਬੇਬੱਸ ਸੀ।
    15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1929 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਬਿਲਡਿੰਗ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੁਖਦੇਵ, ਪੰਡਤ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਫ਼ੜ•ੇ ਗਏ। ਸੁਖਦੇਵ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬੰਬ ਫਿਕਟਰੀ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਚੀਜਾਂ ਹੱਥ ਲੱਗੀਆਂ। ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਰਿਵਾਲਵਰ, ਇਕ ਜਿੰਦਾ ਬੰਬ, ਅੱਠ ਬੰਬਾਂ ਦੇ ਖੋਲ, ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਇਕ ਹਵਾਈ ਪਿਸਟਲ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ, ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਫਾਰਮੂਲੇ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪੋਸਟਰ ਦੋ ਸਾਈਕਲ , ਬੀ ਕੇ ਦੱਤ ਦੀ ਫੋਟੋ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਰੋਜਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਨ। 8 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਅਸੈਬਲੀ ਵਿਚ ਬੰਬ ਸਿੱਟਣ ਕਰਕੇ ਹਫਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਿਸ ਸਾਹਮਣੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬੀ ਕੇ ਦੱਤ ਆਤਮ ਸਮਰਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। 13 ਮਈ ਨੂੰ ਸਹਾਰਨ ਪੁਰ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ, ਡਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਤੇ ਡਾ ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ ਫੜੇ• ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
       Êਪੁਲਿਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਾਥੀ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਬੇਚੈਨ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਅਦਾ ਮੁਆਫ ਗਵਾਹ ਬਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਉਸੇ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਹੀ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੀ  ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੇਤ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਜੁਬਾਨ ਬੰਦ ਕਰਵਾਉਂਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਕੋਸਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਿੱਤੇ ਤੇ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਵੇ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਲੱਭੇ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ '' ਉਹ ਉਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਮੰਨਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਾ '' ਸੁਖਦੇਵ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਹੀ ਜੈ ਗੋਪਾਲ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
 ਸੁਖਦੇਵ ਭਾਵੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੱਕਾ ਸਾਥੀ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ ਸੁਭਾਅ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੱਤ ਭੇਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿਚ ਬੰਬ ਸਿੱਟਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਲਮੇਂ ਇਹ ਮੱਤ ਭੇਦ ਉਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਜੇਲ• ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਮਰਨ ਵਰਤ ਅਤੇ ਸੱਤਿਆ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਥਿਆਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਾਂਧੀ ਵਾਲੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਚੱਲਣ। ਜੇਲ• 'ਚ ਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਜੇਲ• ਅੰਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਂਦ ਤਾਂ ਹਰਾਮ ਕਰ ਹੀ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਜੇਲ• ਅੰਦਰ ਮਰਨ ਵਰਤ ਤੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਸਿਲਸਲੇ ਨੂੰ ਮਨਜੂਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੁਖਦੇਵ ਲਈ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਲੰਨਣਾ ਲਾਜਮੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਬਾਰੇ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਅਗਸਤ 1929 ਨੂੰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਉਸ ਨਾਲ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ। ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਟੀਕਾ ਟਿਪਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਜੇਲ• ਵਿਚ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਖਦੇਵ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਫੈਸਲਾ ਇਕ ਵਾਰੀ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਉਸ ਉੱਪਰ ਅੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਹੱਟਦਾ। ਆਪਣੇ ਵਿਹਾਰ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ 'ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਅਡੋਲ ਖ਼ੜਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸਨ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਮੋੜ ਸਕਣਾ ਅਜੇ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਹੀ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਸਨ ਕਿ ਕਦੋ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਇਸ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ ਜੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ , '' ਦੂਜਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੋਣਾ, ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣਾ ਜਾਂ ਦਯਾ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਨਾ,  ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ।'' 
       ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਦੋਬਾਰਾ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਦਾ ਉੱਤਰ ਬੜਾ ਹੀ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ '' ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਅਰਥ ਮੇਰੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਖਾਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੇਹੋ ਜਿਹੀ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਦੁੱਧ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਪੁਹੰਚਦਾ ਰਹੇ। ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਆਦਮੀ ਖੁਰਾਕ ਬਿਨ•ਾਂ ਮਰੇ। ਜੇਲ• ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਮੈਨੂੰ ਬਿਨ•ਾਂ ਖੁਰਾਕ ਮਰਨ ਨਹੀਂ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਮੈਂ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰਬੜ ਦੀ ਨਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਦੁੱਧ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ।''
   ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੌਰਾਨ 13 ਸਤੰਬਰ 1929 ਨੂੰ ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਤੂਫਾਨ ਜਿਹਾ ਆ ਗਿਆ। ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖਬਰ ਨੂੰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਛਾਪਿਆ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰ ਰਹੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਪਈ ਸਰਕਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ•ਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਗਈ ਤੇ ਜੇਲ• ਅੰਦਰ ਭੁੱਖ ਹੜ•ਤਾਲ ਤੇ ਬੈਠੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਹਰ ਵਾਰ ਦੀ ਤਰ•ਾਂ ਮੁੱਕਰਦੀ ਰਹੀ ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 'ਤੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਕਿਹਾ '' ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਹੈ ਮਰਨ ਵਿਚ। ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੈ, ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ''
     4 ਫਰਬਰੀ 1930 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਜੇਲ• ਵਿਚ ਫਿਰ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਹੋਈ ਹੁਣ ਸੁਖਦੇਵ ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਮਲ ਸਨ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਬੇਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਹੁਣ ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹਾਹਾ ਕਾਰ ਮੱਚ ਗਈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਰਕੇ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਬੈਰਕ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਨੱਕ ਵਿਚ ਨਾਲੀ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਦੁੱਧ ਪਿਆ ਦਿੱਤਾ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੁਖਦੇਵ ਹੜਤਾਲ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।
  ਭਾਂਵੇ ਸੁਖਦੇਵ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਤਲ ਵਿਚ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਖਤਰਨਾਕ ਮੁਜਰਮ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਸੁਖਦੇਵ ਬਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਚੱਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਤੇ ਸੱਤ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਦੀ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਈ ਇਸ ਕੈਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ 281 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਸੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੋਸ਼ ਸੁਖਦੇਵ 'ਤੇ ਹੀ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਧਾਰਾ 109 ਕੇਵਲ ਸੁਖਦੇਵ ਉੱਪਰ ਹੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵਧ ਖਤਰਨਾਕ ਸੁਖਦੇਵ ਹੀ ਸੀ। ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਪੰਨਾ 134 'ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ '' ਸੁਖਦੇਵ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ '' ਅਦਾਲਤ ਇਹ ਮਨ ਕੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਆਪ ਸਾਂਡਰਸ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕੇਸ ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ।
        ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਕੇਸ ਟਰਇਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ, '' ਸਾਨੂੰ ਡਰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ? ਅਸੀ ਇਹ ਕਿÀੁਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਦੋਂ ਤੱਕ ਚੱਲੇਗਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ? ਇਕ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋਕੇ ਰਹੇਗੀ……. . . . …ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਾਮ ਮੇਰਾ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਮੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਹਥਿਆਰ ਤੇ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਲਈ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਰਾਊਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਰਾਜ ਧ੍ਰੋਹ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜ ਧ੍ਰੋਹੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ''। ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਕਿਹਾ ਮੇਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਸ਼ਰੇਆਮ ਇਥੋ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ '' ਮੈਂ ਇਸ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।'' ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਇਹ ਕਥਨ ਉਸ ਦੇ ਪਰਪੱਕ ਇਰਾਦੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। 
   ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾਂ 16 ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਨ,1 ਸੁਖਦੇਵ 2.ਪੰਡਿਤ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ 3.ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ 4.ਗਿਆ ਪ੍ਰਸਾਦ 5.ਯਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਦਾਸ 6. ਜੈਦੇਵ ਕਪੂਰ 7.ਭਗਤ ਸਿੰਘ 8.ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ 9. ਕਮਲਾ ਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ 10.ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸਨਿਆਲ 11.ਆਸ਼ਾ ਰਾਮ 12.ਦੇਸ ਰਾਜ 13.ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ 14. ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਿੰਘ 15. ਸੁਰਿੰਦਰ ਪਾਂਡੇ 16.ਅਜੈ ਘੋਸ਼। ਬੁਟਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚੋ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਤੇ ਕੁੰਦਨ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।
    8 ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਾਹਕ ਰਾਹੀ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸੀ, ਸੁਖਦੇਵ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ, ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਲਾਲ, ਮਹਾਂਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਵਿਜੇ ਕੁਮਾਰ ਸਿਨਹਾ, ਗਿਆ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾਂ, ਕਮਲ ਨਾਥ ਤਿਵਾੜੀ, ਅਤੇ ਜੈ ਦੇਵ ਕਪੂਰ ਨੂੰ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇਨ•ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ•ਾਂ ਕੁੰਦਨ ਲਾਲ ਨੂੰ 8 ਸਾਲ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੱਤ ਨੂੰ 5 ਸਾਲ ਬਾਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕੈਦ ਹੋਈ ਕੁਝ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
  ਸੁਖਦੇਵ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਵੀ ਅਡੋਲ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ' ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਜ਼ਾ ਯਾਫਤਾ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ, ਇਹ ਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਲ ਦੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਥੇਬੰਦੀ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰਫ ਇਨ•ਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਇਨ•ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਂਵਾਂ ਬਦਲ ਦੇਣ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਓਨਾ ਕਲਿਆਣ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਨ•ਾਂ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਚੜ•ਾ ਦੇਣ ਨਾਲ '' । ਸੁਖਦੇਵ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਅਫਵਾਹ ਦੇ ਜਬਾਬ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਇਨ•ਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਸਮੂਹਕ ਯਤਨ ਕਰ ਹਿਰਾ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਮੀਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਬੜੇ ਭਰਮ ਸਨ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਟਾਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਉਸ ਮੀਟਿੰਗ ਬਾਰੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਵਿਚ ਖੁੱਦ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਗੱਲ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਸੁਖਦੇਵ ਦੇ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਤਰ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਖਦੇਵ ਬਾਕੀ ਸਾਥੀਆਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਬਾਰੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਬਾਰੇ ਭਾਵੁਕ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕਾਰਜ ( ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ) ਦੀ ਸਾਂਝ ਕਰਕੇ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਖਰੇਵੇ ਨੂੰ ਘੱਟ। ਜਦਕਿ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਖਾਸੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਤੇ ਹਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਹਰ ਫੈਸਲਾ ਜਮਾਤੀ ਖਾਸੇ ਦਾ ਹੀ ਲਿਖਾਈਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਕੌਮੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ ਉੱਭਰੇ ਲੋਕ ਰੋਹ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭੁਗਤਣਾ ਚਾਹੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕਾਮਝਾਬ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਕ ਅਫਵਾਹ ਅਜਿਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨਾ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਅਸਲੀਅਤ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਤਾਂ ਜੇਲ•ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਕੂਸ ਕੈਦ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਗੱਲ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਬੁੱਢੇ ਬਾਰੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਹੱਡ ਜੇਲ•ਾਂ ਵਿਚ ਗਾਲ• ਰਹੇ ਸਨ। ਸੁਖਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਤਰ ਤੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਮਨੋਰਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੱਕ ਦੇ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀਣਾ ਜਿਆਦਾ ਲਾਹੇਬੰਦ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਬੁਰਜੂਵਾ ਖਾਸਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸੇ ਕਾਜ ਲਈ ਲੜ•ਦਾ ਕੋਈ ਜੋਧਾ ਭਰਾ ਨਾਲੋ ਸ਼ਰੀਕ ਵੱਧ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸੁਖਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਪੱਤਰ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਲ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਦੀ ਵੀ ਖੋਜੀ ਇਸ ਵੱਡੇ ਕਰਾਜ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣਗੇ ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਸੁਖਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਮਹਾਤਮਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਤਰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਰਾਦਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਖਾਸੇ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਦੀ ਸਮਝ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗੀ। ਯਕੀਨਨ ਹੀ ਉਹ ਸ,ਮਾਂ ਵੀ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਪਹੁੰਚ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਖੋਜ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਜੁੱਟ ਜਾਣਗੇ।