ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਡਾਂਗ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਆਦ

                                                                                            ਡਾ. ਤੇਜਿੰਦਰ ਵਿਰਲੀ 9464797400
'ਕਾਮਰੇਡ ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਡਾਂਗ ਨਹੀਂ ਰਹੇ।' ਇਸ ਮੰਦਭਾਗੀ ਖਬਰ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨਾਇਕ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਫਲਸਲੇ ਸੰਭੰਧੀ ਚਰਚਾ ਛਿੜਦੀ। ਉਸ ਚਰਚਾ ਨੇ ਕੌਮਨਿਸਟਾਂ ਦਾ ਸਿਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

93 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਫਲਸਫੇ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਕੇ ਸਦਾ ਸਦਾ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਨਾਲ ਐਸਾ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਥ ਵਿਚ ਫੜਿਆ ਲਾਲ ਝੰਡਾ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰ ਸਾਨ ਨਾ ਲਹਿਰਾ ਉੱਠਿਆ। ਨਿੱਕੇ ਕੱਦ ਤੇ ਬਾਲੰਦ ਇਰਾਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਡਾਂਗ ਨੇ ਏਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਕੇਵਲ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਕਰੋੜ ਹਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਾਰਸ ਹੀ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੀ ਵੱਡਭਾਗੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਸ ਧਰਤੀ ਨੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਯੋਧੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਦੇ ਹੇਠ ਇਸ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਖਾਹਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਹ ਜੋਧਾ ਪੰਦਰਾਂ ਜੂਨ ਦੀ ਸਿਖਰ ਦਪਿਹਰ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਜਿੰਦਗੀ ਮੌਤ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਲੜਾਈ ਲੜਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਦਿਆਂ ਵਿਲਕਦਿਆਂ ਛੱਡ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਨਾਅ ਗਿਆ।
1967 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਰ ਨੂੰ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵਧ ਵੋਟਾਂ ਨਾ ਹਰਾ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਜਿੱਤ ਨੇ ਕਈ ਤਰ•ਾਂ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਂਝੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਸਪਲਾਈ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਤੇ ਆਹੁੰਦਾ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਖਾਸ ਤੋਰ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਚੋਣ ਦਾ ਮੁੱਲ ਤਾਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਖਰੀਦ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਨਾਲੀ ਸਖਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਮਾਰੂ ਨੀਤੀਆਂ ਉਪਰ ਚੱਲਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਬੰਦ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਡਾਂਗ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਚੁੱਲੇ ਵੀ ਮਘੇ ਸਨ।
ਅੱਜ ਦੇ ਸਾਡੇ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ ਜਿਨਾਂ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕੇਵਲ ਇਕ ਗੋਰਖ ਧੰਦੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਮਰੇਡ ਡਾਂਗ ਦੇ ਸਾਦਗੀ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਵਾਰੇ  ਪੜ• ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਰਮਸ਼ਾਰ ਹੋਣ ਲਈ ਮਜਬੂ ਹਨ। ਇਹ ਹੀ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਮਿਸਾਲੀ ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਅ ਕੇ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਵਿਧਾ ਹੋਣ। ਇਹ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਉਸ ਵਕਤ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹੀ ਜਦੋ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸਿਆਸੀ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ  ਉੁੱਚੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਪੀੜੀਆਂ ਤੱਕ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੰਤਰੀ ਸਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਹੁਦੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜ ਲਈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਿੱਜ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਮੁਜਸਮਾਂ ਸਨ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਗੱਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਮਰ ਭਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂ ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੋਰ ਉਪਰ ਭਾਂਵੇਂ ਮੱਤ ਭੇਦ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਜੀ ਦਾ ਦਿਲੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਇਮਨਾਦਾਰੀ, ਸਾਦਗੀ,ਜਿੰਦਾਦਿਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਕਾਮਰੇਡ ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਚਾਰ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਰਹੇ ਤੇ ਅਨੇਕਾ ਵਾਰ ਅਮਿੰ੍ਰਤਸਰ ਮਿਊਂਸਪੈਲਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ। ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਯੁੱਧ ਸਾਥਣ ਸਵਰਗੀ ਬਿਮਲਾ ਡਾਂਗ ਵੀ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਧਾਇਕ ਤੇ ਕਮੇਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ। ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹੇ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਵਿਧਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਉਦੋਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰੀ ਰਹਾਇਸ਼ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਖਾਹਸ਼ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਛਿਆਟੇ ਵਾਲੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਖਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ। ਉਨ•ਾਂ  ਦੋਹਾਂ ਜੋਧਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਹੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਉਣਗੇ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਨਿੱਜ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਤੇ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਕ ਚੈਲਿੰਜ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ  ਦੇ ਹਿੱਤ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਭਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਚ ਧੱਸੇ ਅੱਜ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਲਈ ਕਾਮਰੇਡ ਡਾਂਗ ਇਕ ਸੀਸ਼ਾ ਸਨ ਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਸੀਸ਼ਾ ਬਣੇ ਰਹਿਣਗੇ।
ਸੱਤਿਆਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਹੀ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜਦੇ ਸਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਤਾਂਘ ਆਰੰਭ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਤਾਂਘ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਾਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਕਦਰ ਜੋੜ ਦੇਵੇਗੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਮਰ ਉਹ ਇਸ ਤਰ•ਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦੇਣਗੇ ਇਹ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੇ ਯੁੱਧ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਹੋਣਾ। 1946 ਦੀ ਜਹਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਗਾਈ ਗਈ ਡੀਊਟੀ 'ਤੇ ਬੰਬਈ ਚਲਾ ਗਏ। ਜਿੱਥੇ ਜਾਨ ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਹੜਤਾਲੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ ਕਰਦੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਲੁਕ ਕੇ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਤੈਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨ•ਾਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਮੁਖ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ। 1946 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸਫਰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਬੰਬਈ ਤੇ ਬੰਬਈ ਤੋਂ 15 ਜੂਨ 2013 ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੱਕ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹੀ ਰਹੇ। ਜੇ ਇਹ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਪਿੱਠ ਕਰਕੇ ਸੋਣਾ ਵੀ ਮੁਨਾਸਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਨ•ਾਂ ਧਰਮ ਲੋਕ ਸਨ ਉਨ•ਾਂ ਦਾ ਅਕੀਦਾ ਲੋਕ ਸਨ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੋਕ ਸਨ।
ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਲਈ ਆਪਾ ਵਾਰਨ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਆਗੂ ਕਦੇ ਸਦੀਆਂ ਬਾਦ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ ਛਿਆਹਟੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਠਾਹਰ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਠਾਹਰ ਵਾਲੀ ਛੱਤ ਤਾਂ ਭਾਂਵੇ ਕਿਰਾਏ ਉਪਰ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਸੀ। ਕਾਮਰੇਡ ਡਾਂਗ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਕੇਵਲ ਡਾਂਗ ਲਿਖਣ ਤੇ ਹੀ ਉਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ। ਛਿਆਹਟੇ ਦੀਆਂ ਕਪੜਾਂ ਮਿੱਲਾਂ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰਦੇ ਮਜਦੂਰਾਂ ਲਈ ਉਹ ਇਕ ਦੇਵਤਾਂ ਬਣਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਐਸੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਕਿ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਭਾਰਤ ਪਾਕਿ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਬਾਡਰ ਉਪਰ ਹੁੰਦੀ ਕਤਲੋ ਗਾਰਦ ਲਈ ਖੂਨ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰੇ। ਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਾਡਰ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਓਧਰੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਆਏ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸਿਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ•ਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਘਟ ਕਰ ਸਕੇ। ਜਦ ਜਦ ਵੀ ਔਖੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ  ਆਈਆਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹੀ ਰਹੇ। ਭਾਰਤ ਪਾਕਿ ਦੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਵਰਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਇਸ ਜੰਗ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਬਾਡਰ ਤੇ ਲੜਦੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਡਰ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਡਟਿਆ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲੋਕ ਪਿਆਰ ਦਾ ਆਖਰੀ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ 1982 ਤੋਂ 1992 ਤੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਇਸੇ ਧਰਤੀ ਉਪਰ ਬੈਠਾ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਏਕਤਾ ਦਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਮਝੋਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਆਡੋਲ ਖੜਾ ਰਿਹਾ। ਭਾਂਵੇਂ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਧਮਕੀ ਪੱਤਰ ਆਉਂਦੇ। ਜਿਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਹੋਕੇ ਆਖਦੇ ' ਮੇਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਇਹ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਮਾਰ ਹੀ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੋਗੇ?' ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਉਪਰ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮੱਲਮ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਗੋਂ ਦਹਿਸ਼ਗਰਦੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਕੰਨ ਚੀਰਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਉਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਜੇ ਚੁਪ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕੀ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਇਕੋ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। Àਨਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ ਉੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਏਕਤਾ ਲਈ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਹੱਥੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਇਆ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਲਈ ਟਰਸਟ ਬਣਕੇ ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਖੱਬੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਤਿੰਨ ਸੌ ਤੋਂ ਵਧ ਮੈਂਬਰ ਇਸ ਭਰਾ ਮਾਰੂ ਜੰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜਾਈ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਨ•ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਬਾਰੇ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਤਾਬ ਵੀ ਲਿਖੀ। ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਮਤੀ ਬਿਮਲਾ ਡਾਂਗ ਨੂੰ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਨ•ਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਕ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਦੋ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਾਂਗ ਸੀ।
ਕਾਮਰੇਡ ਸਤਿੱਆਪਾਲ ਡਾਂਗ ਨੇ ਸੀ ਪੀ ਆਈ ਦੇ ਉਚ ਆਹੁਦਿਆਂ ਉਪਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਕੌਮੀ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ, ਸੂਬਾ ਸਕੱਤਰੇਤ ਅਤੇ ਸੂਬਾ ਕੌਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ। 
Ñਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜੀਣ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਇਸ ਜੋਧੇ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਉਨ•ਾਂ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਯਕੀਨਨ ਉਨ•ਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਸਦਾ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਰਹੇਗੀ। ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਅੰਬਰਾਂ ਦੇ ਤਾਰੇ ਬਣਕੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਦਾ ਸਦਾ ਚਮਕਦੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ।